🔤 Q’eqchi’ y español
Bernardo Caal Xol, aj k’amol b’e aj ralch’och’ sa’ xyanqeb’ aj Maay Q’eqchi ut aj kolorix xk’ulub’ poyanam aj Watemaal, a’an jun preex xb’aan xk’a’uxl wank sa’ tz’alam chi maak’a’ xmaak chiru numanaq wiib’ ciab’, chank anajwank Amnistia Internacional.
Chalen chiru li 2015, Qawa’ Bernardo Caal yoochaq xkolb’al rix xk’ulub’eb’ li k’aleb’aal sa’ xteepal Santa Maria Chik’ajb’on, li yookeb’ xch’a’ajkinkileb’ xb’aan xk’eeb’al li hidroeléctrica Oxec sa’ roq nima’ Oxec aran Chik’ajb’on sa’ teep Alta Verapaz. Ki xk’e naab’al li jitom sa’ sa’ li raqleb’ aatin chirix li Proyecto a’an chiru li chiab’ 2017, eb’ laj Raqol aatin ke’ xk’e reetal naq yaal li ki xye naq eb’ laj eechal proyecto xe’ xq’et xk’ulub’ li k’aleb’aal naq ink’a’ xwank li komon patz’ok, re xnawb’al k’aru nake’ xye li k’aleb’aal aj ralch’och’.
Ut cho’q reeqaj, Qawa’ Bernardo Caal ke’ xyoob’ li tik’ti’ chirir re xjitb’al naq ki xtawasiheb’ laj k’anjel re li empresa NETZONE SA, aj contratista re OXEC sa’ li 15 xb’e li octubre re li chiab’ 2015. Sa’ li 9 xb’e li po noviembre 2018, jun li raqleb’ aatin ki xteneb’ wuqub’ chiab’ rik’in kahib’ po xtz’alam sa’ xk’ab’a’ li xtawasinkileb’ laj k’anjel, ut elq’ak naq xe’ xye.
Chirix naq xwank li xtz’ilb’alrix chi xjunil li hu nake’ xjitwi’ qawa’ Bernanrdo Caal, xch’olaa naq maak’a’ junaq li reetalil li maak nake’ xjitwi’. Li naqa taw chirix li xjitb’al laj Bernardo naj k’ut li na’leb’ junelik na’ ux li xyoob’ankil li b’alaq’ chirixeb’ li poyanam nake’ xkol rix li xk’ulub’ poyanam, li xokb’il qa b’aan chalen chaq chiru k’iila chiab’ sa’ xteepal li tenamit. Jo’kan naq anajwank naqa k’ab’a’i Preex xb’aan xk’a’uxl, naqa patz’ li rach’ab’ankil ut naqa patz’ chiru li Qana’ Fiscal General ree naq te’ xnumsiwi’chik li rilb’al chi xjunil li hua xe’ xjitwi’ ut naq te’ xtz’il rixeb’ laj k’anjel sa’ li chaq’rab’ xe’ tz’ilokrix, chan Qana’ Erika Guevara Rosas, na jolomink sa’ teep Americas re Amnistia Internacional.
Jwal raa li toj yoo chi’ uxmank Watemaal toj yookeb’ chi
xq’aab’ankileb’ cho’q aj tawasinel li nake’ xtaqsi xyaab’ xkuxb’ re xkolb’al rix li xkulub’eb’. Eb’ laj k’anjel sa’ li chaq’rab’ nake’ roksi li justiis re li xtz’apb’al reheb’ ut xtz’apb’aleb’ sa’ tz’alam laj kolonel rix li xk’ulub’eb li poyanam, ut anajwank a’an Qawa’ Bernardo li xtz’aq tz’ape’k sa’ tz’alam chiru numenaq wiib’ chiab’ yal xb’aan naq a’an li nawb’ilru chi xpatz’b’al li xk’ulub’eb’ li tenami aj Q’eqchi’. Eb’ laj jolominel tenamit re Watemaal tentoo naq te’ xkanab’ li xtawasinkileb’ li nake’ k’anjelak re xkolb’al xk’ulub’eb’ li poyanam”
Sa’ jun li hu li xtaqlamank anajwank re li Fiscal General María Consuelo Porras, li Amnistía Internacional naj jultika naq jwal yoo xk’a’uxl chirix xmajelal li xk’anjel li chaq’rab’ xb’aanu rik’in Qawa’ Bernardo Caal, xb’aan naq maak’a’ li na k’uutuninkre li xjitb’al xb’aan naq li na tawb’an chirix li na’leb’ a’in naq a’an li b’alaq li na’ oksimank jo’ ak xtz’ilmank rix re xk’eeb’aleb’ sa’ tz’alam li ani nake’ xyal xq’e chi xkolb’al rix li xch’och’ ut li sutam.
Sa’ li 2016 ut 2019, sa’ li Tribunal de Mayor Riesgo A ki xteneb’ tz’alam sa’ xb’eeneb’ jun siireb’ aj kolol rix xk’ulub’ poyanam, li xe’ xjit naq ink’a’ us naq yookeb’ roksinkil li justiis xb’aan naq yookeb’ sa’ b’alaq’il xjitb’aleb’ li nake k’anjelak chirix xkolb’al rix xk’ulub’eb li poyanam ut eb’ laj k’amol xb’e li komonil sa’ xteepal li tenamit, chi maak’ xkuut li jitom.
Amnistia Internacional naj k’ab’aniheb’ Preex xb’aan xk’a’uxl eb’ li poyanam li nake’ jite’ sa’ b’alaq’ ut chi ink’a’ xb’aanuhom li tawasink chi mok xtaqlata aniaq chi xb’aanunkil junaq raaxiik’ li k’eeb’ileb’ sa’ tz’alam yal xb’aan li xk’a’uxl, xyehom, xna’leb’, paab’aal, xjalanil, xb’onol, raatinob’aal, xjalanil sa’ xjunxaqaril ut wank chik xkomon, Qawa’ Bernardo Caal a’an li xb’een Preex xb’aan xk’a’uxl li naj ch’olob’ li molam a’in sa’ li tenamit Watemaal chirix li xk’ojlajik li sumk’uub’ re tuqtuukilal li xraqokre li raaxiik xwank sa’ li tenamit sa’ li chiab’ 1996.
Eb’ laj nawol chaq’rab’ nake’ kolokrix Qawa Bernardo Caal, yookeb’ chi xpatz’b’al li risinkil li xjitb’al chalenchaq sa’ li Lajeeb’ xka’k’aal xb’e li po noviembre re li chiab’ 2018. Ab’an li juicio rajlal nake’ xsutq’is chirix chi maak’a xyaalal toj chalen anajwank maji’ naru rab’inkil raatin sa’ raqleb’ xb’aan naq ak kahib’ sut eb’ laj raqol aatin ink’a’ nake’ wulak sa’ raqleb’ maraj nake’ xye naq ink’a’ te’ ruuq. Anajwank Xe’ xye naq twaq li rab’inkil sa’ li Wajxaqib’ xka’k’aal xb’e li po Julio 2020.
Wi teeraj xkomon li esil maraj aatinak, k’eemaq erib’ sa’ aatin rik’in Duncan Tucker: +5255 48488266 duncan.tucker@amnesty.org
Xkomon li Esil:
Amnistia Internacional naj patz’ risinkileb’ sa’ tz’alam chi xjunileb’ li preex winq ut ixq xb’aan xk’a’uxl sa’ chi xjunil ruuchich’och’ (Noticias, 4 de mayo de 2020) https://www.amnesty.org/es/latest/news/2020/05/amnesty-international-calls-for-the-release-of-all-prisoners-of-conscience-worldwide/
Naqa kol li ch’och’ rik’in qa kik’el: eb’ li poyanam aj kolol rix li ch’och’, li na’jej ut li sutam aran Honduras ut Watemaal.
(Investigación, 1 de septiembre de 2016) https://www.amnesty.org/es/documents/amr01/4562/2016/es/